Na czym polega postępowania spadkowe - stwierdzenie nabycia spadku a dział spadku

Śmierć bliskiej osoby to zawsze trudne i bolesne doświadczenie. Oprócz wspomnień po zmarłym człowieku zostaje jego majątek. Powinien on trafić do osób wskazanych w testamencie, a jeśli ten nie został sporządzony – do ustawowo określonych najbliższych zmarłego. W celu przejęcia majątku przeprowadza się postępowanie spadkowe. Nie jest ono wprawdzie obowiązkowe, ale czasami wręcz niezbędne do rozporządzania majątkiem zmarłej osoby. Z naszego artykułu dowiesz się, na czym polega postępowanie spadkowe i jaka jest różnica między stwierdzeniem nabycia spadku a działem spadku.

Otwarcie spadku i wniosek o jego nabycie

Według polskiego prawa zarówno otwarcie spadku, jak i jego przyjęcie następuje z chwilą śmierci danej osoby. Oznacza to, że osoby, które dziedziczą majątek stają się spadkobiercami w momencie zgonu spadkodawcy, bez dalszych formalności. Przeprowadzenie postępowania spadkowego jest jednak potrzebne choćby wtedy, gdy w skład tego majątku wchodzą nieruchomości (działki, mieszkania), rachunki bankowe i wierzytelności (długi innych osób wobec spadkodawcy). Bez dokumentu poświadczającego nabycie spadku nie można np. sprzedać nieruchomości, skorzystać ze środków znajdujących się na rachunku bankowym czy odzyskać należności od dłużnika. Postępowanie spadkowe służy więc przede wszystkim temu, by można było bez żadnych przeszkód rozporządzać majątkiem po zmarłej osobie.

Nie ma określonego terminu, w którym postępowanie spadkowe musi się odbyć. Może być ono przeprowadzone np. nawet 20 lat po śmierci spadkodawcy. Nie ma tutaj terminu przedawnienia ani jakiejkolwiek daty końcowej, jest natomiast data początkowa. Stwierdzenie nabycia spadku nie może jednak nastąpić wcześniej niż 6 miesięcy od śmierci spadkodawcy, chyba że wszyscy spadkobiercy złożyli już oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (mają na to właśnie 6 miesięcy od czasu, gdy dowiedzieli się o swoim prawie do spadku).

Istnieją dwie drogi do nabycia spadku. Pierwszą z nich jest uzyskanie notarialnego poświadczenia dziedziczenia. Ten sposób nabycia spadku jest szybszy, ale też droższy (około 150 zł). Dodatkowo wiąże się z obowiązkiem osobistego stawiennictwa wszystkich spadkobierców i ich pełnej, formalnej zgody, zarówno na przeprowadzenie samej procedury, jak i co do osób mających być spadkobiercami  i przypadających im części spadku.

Druga droga to przeprowadzenie postępowania spadkowego przed sądem. Czas oczekiwania na nie jest wprawdzie nieco dłuższy, ale jego koszty są niższe (50 zł). Postępowanie o nabycie spadku przed sądem nie wymaga też zasadniczo obecności wszystkich spadkobierców, wystarczy, że stawi się na nim jeden z nich lub ich pełnomocnik. Do jego przeprowadzenia niezbędne jest złożenie wniosku o nabycie spadku. Złożyć go mogą wszyscy, którzy mają w tym interes prawny, a więc nie tylko spadkobiercy, ale też np. uprawnieni do zachowku, zapisobiercy czy wierzyciele spadkobiercy lub zmarłej osoby.

We wniosku określa się sąd, do którego kierowane jest pismo (odpowiednim sądem jest sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania zmarłego), wskazuje się też wnioskodawcę i spadkobierców wraz z numerami PESEL i adresami zamieszkania. Następnie należy odpowiednio uzasadnić wniosek i przedstawić dowód śmierci spadkodawcy, czyli odpis aktu zgonu. Trzeba także określić, czego domaga się wnioskodawca (nabycia spadku przez określonych spadkobierców, dziedziczenia ustawowego lub na podstawie testamentu, podziału spadku w odpowiednich częściach) i jakie ma do tego prawo (np. poprzez załączenie odpisów aktu urodzenia w przypadku dziedziczenia ustawowego). Wymagane jest dodatkowo załączenie odpisu wniosku dla każdego z uczestników postępowania. Należy również uiścić opłatę do wniosku w wysokości 50 zł. 

Postępowanie spadkowe – stwierdzenie nabycia spadku a dział spadku

Jeśli sąd uznaje, że wniosek spełnia wszystkie wymogi formalne, zostaje wyznaczony termin rozprawy. Dodatkowo sąd z urzędu bada, kto jest spadkobiercą i czy spadkodawca zostawił testament. Weryfikuje również grono spadkobierców i w przypadku ustalenia, że jest ono szersze niż to wskazane we wniosku, wzywa pozostałych domniemanych spadkobierców na rozprawę w charakterze uczestników.

Postępowanie spadkowe składa się z dwóch etapów, często mylnie ze sobą utożsamianych. Stwierdzenie nabycia spadku nie jest tym samym, co dział spadku. Pierwsze poprzedza drugie, a ściślej: jest warunkiem do przeprowadzenia drugiego. O stwierdzeniu nabycia spadku decyduje sąd w postępowaniu nieprocesowym. Przedmiotem stwierdzenia nabycia spadku jest ustalenie tego, kto rzeczywiście jest spadkobiercą i jaką część spadku dziedziczy. Jeśli spadkodawca pozostawił testament, to właśnie w tej części postępowania następuje jego ogłoszenie i ustalenie spadkobierców. Majątek na tym etapie stanowi jedną całość. Dopiero na drugim etapie, czyli dziale spadku, dokonuje się faktycznego rozdysponowania majątku spadkodawcy wraz z wszystkimi jego częściami składowymi, czyli sąd ustala, kto dostaje jaki przedmiot. Przeprowadzenie działu spadku najczęściej jest możliwe dopiero po uprawomocnieniu się postanowienia o nabyciu spadku. Wyjątkowo sąd może dokonać stwierdzenia nabycia spadku już w toku postępowania działowego. Można natomiast swobodnie wnioskować o dział spadku już we wniosku o stwierdzenie nabycia spadku, do czego zachęcamy swoich klientów. Nie trzeba wtedy składać osobnego pisma. Jeśli natomiast spadkobiercą jest tylko jedna osoba, w ogóle nie ma potrzeby przeprowadzania postępowania spadkowego – tłumaczy adwokat Filip Tohl z Kancelarii Adwokackiej Adwokat Filip Tohl w Gorlicach.

Odpis postanowienia potwierdzającego nabycie spadku nie jest przez sąd w żaden sposób dostarczany spadkobiercom. Aby go otrzymać, należy złożyć w sądzie odpowiedni wniosek o jego wydanie, którego koszt to obecnie 20 zł, chyba że jest się wnioskodawcą, wówczas otrzymuje się odpis za darmo. 

Dział spadku z kolei nie jest obowiązkowy. Nie trzeba go przeprowadzać, gdy spadkobierca jest tylko jeden lub gdy wszyscy spadkobiercy są zgodni co do podziału majątku określonego w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Jeśli jednak zachodzi taka potrzeba, można go dokonać umownie lub przed sądem. W pierwszym przypadku warunkiem jest oczywiście zgodność spadkobierców co do sposobu podziału majątku. Zawierają oni umowę, w której szczegółowo muszą być określone składniki tego majątku i to, co komu się należy. Można oczywiście umówić się, że jedna z osób np. zatrzymuje nieruchomość, druga samochód i działkę, a trzecia otrzymuje należną spłatę pieniędzy. Taka umowa nie jest objęta żadnymi regulacjami prawnymi. Wyjątkiem jest sytuacja, w której dotyczy ona nieruchomości. W takim przypadku musi być ona sporządzona w formie aktu notarialnego.

Sądowy dział spadku przeprowadza się szczególnie wtedy, gdy między spadkobiercami istnieje spór co do podziału majątku bądź gdy któraś ze stron nie zgadza się na warunki przewidziane w umowie. W jego toku sąd ustala zarówno składniki majątku, jak i jego wartość w chwili dokonywania działu. Określa także udziały poszczególnych spadkobierców oraz wysokość ewentualnych spłat i dopłat, czyli wzajemnych rozliczeń finansowych. W przypadku, w którym spadkobiercy nie są zgodni co do wartości danych składników majątku, sąd na ogół powołuje biegłych rzeczoznawców, aby je wycenili. Podział majątku najczęściej odbywa się w sposób fizyczny (czyli każdy dostaje jakiś określony składnik majątku), a jeśli ze względu na specyfikę przedmiotów nie jest to możliwe, sąd może zdecydować o podziale cywilnym. Polega on na sprzedaży dóbr i podziale uzyskanych z niej pieniędzy proporcjonalnie do wielkości udziału spadkobierców w spadku.

Sądowy dział spadku odbywa się na wniosek spadkobierców, a jego koszt to 500 zł lub 300 zł, jeżeli spadkobiercy są zgodni w sprawie wartości poszczególnych części masy spadkowej.

Zazwyczaj dokonuje się podziału całego spadku. Wyjątkiem są sytuacje, w których nie ma pewności, czy dany składnik masy spadkowej należał do spadkodawcy, bo np. toczy się postępowanie o ustalenie prawa własności. W takich okolicznościach nie może on być przedmiotem działu spadku, ale też nie wstrzymuje całej procedury.